T-34 – "Najlepszy czołg II wojny światowej"

Dziś zapraszam was do przeczytania tekstu, który wygrał w ogłoszonym miesiąc temu konkursie na opis czołgu dla "Okruchów Historii". Autorem poniższego artykułu jest osoba ukrywająca się pod pseudonimem Voytech. Zapraszam.


Wiele źródeł, zwłaszcza sowieckich/rosyjskich określa T-34 mianem jeśli nie najlepszego
czołgu II wojny światowej, to co najmniej najlepszego średniego czołgu II wojny światowej.
Ile w tym jest prawdy, a ile zwykłej propagandy? Spróbujmy odpowiedzieć na to pytanie.

Czołgi T-34 z 33 brygady pancernej na placu czerwonym, w trakcie parady z okazji rewolucji październikowej. 7 listopada 1941

Zdjęcie w dużej rozdzielczości

1 Rewolucyjny dizajn T-34
Uważa się, że T-34 był pierwszym czołgiem, w którym zastosowano pochyły pancerz,
który efektywnie jest o wiele lepszy niż takiej samej grubości pancerz, ale ustawiony pod
kątem prostym.
Owszem, pochyły pancerz jest lepszy, ale już Francuzi zastosowali taki w swoich czołgach
Somua S-35 i Renault R-35.
Co więcej, zastosowanie pochyłego pancerza nie tylko od przodu, ale z boku i z tyłu
czołgu bardzo mocno ograniczało ilość dostępnego w środku miejsca. W czołgach zwykle
nie ma dużo miejsca, ale w T-34 było go o wiele, wiele za mało. Nie tylko utrudniało to
pracę załogi, ale i stanowiło dla niej śmiertelne zagrożenie. Amerykańskie badania nad
wojną w Korei wykazały, że przebicie pociskiem przeciwpancernym T-34/85 (który miał o
wiele więcej miejsca w środku niż T-34) zwykle prowadziło do zniszczenia czołgu i zabicia
75% załogi. Dla Shermana ta wartość wynosiła zaledwie 18%.
Niemieckie czołgi PzKpfw III i PzKpfw IV o konwencjonalnym projekcie wanny miały
pochyłe płyty w przedniej części pancerza. Pantera była pierwszym niemieckim czołgiem,
który miał w pełni pochyły przód i boki, jednak nie ograniczały one miejsca w środku, jak to
było przy T-34.
W wieży T-34 również brakowało miejsca na tyle, że ograniczało to ruchy załogi.
Amerykańscy eksperci badający T-34 na poligonie w Aberdeen w 1942 powiedzieli:
„Głównym ograniczeniem jest to, że jest zbyt wąska. Amerykanie nie mogą zrozumieć, jak
czołgiści mogli się zmieścić w środku w czasie zimy, gdy nosili grube ubrania”.

Prototyp T-34 (zanim został przyjęty do produkcji A-23) testowany poprzez rzucanie koktajli Mołotowa w okolice przedziału silnika. Marzec 1940

Zdjęcie w dużej rozdzielczości

1.1 Zbiorniki paliwa w przedziale bojowym
Oprócz ograniczonej przestrzeni ze względu na pochyły z każdej strony pancerz, T-34
posiadał zbiorniki paliwa po bokach podwozia i w przedziale silnikowym. Obecność ich w
przedziale bojowym, w przypadku przebicia, najpewniej prowadziła do całkowitej utraty
pojazdu.
Jak podaje Steven Zaloga w T-34-85 vs M26 Pershing: Korea 1950” str. 23:
„Schemat pancerza przedstawia tylko część ochrony czołgu. Inny współczynniki
w ocenie przeżywalności czołgu, które należy rozpatrzyć to wewnętrzne
rozmieszczenie paliwa i amunicji. T-34/85 jest świetnym przykładem
kompromisu pomiędzy zaletami i wadami pochyłego pancerza. Pomimo, że
zmniejsza on prawdopodobieństwo penetracji przez wrogie pociski, to
zmniejsza przestrzeń w środku. W przypadku penetracji T-34, pocisk ma o
wiele większą szansę spowodować katastrofalne zniszczenia przez to, że
amunicja i paliwo zostały upchnięte na niewielkiej przestrzeni. W szczególności
boki przedziału bojowego T-34 mieszczą zbiorniki paliwa, których penetracja 
może doprowadzić do pożaru i zniszczenia czołgu.”

Żołnierze amerykańscy fotografują zniszczony T-34/85. Droga do lotniska Gimpo, Korea 17 września 1950.

Zdjęcie w dużej rozdzielczości

1.2 Poważne błędy projektowe
Oprócz ograniczonej przestrzeni w środku, były również dwa bardziej poważne błędy
projektowe.
Jednym był brak kosza wieży (obracająca się wraz z wieżą podłoga) dla ładowniczego.
Oznacza to, że ładowniczy musiał przemieszczać się za ruchami działa, jednocześnie
uważając, by nie potknąć się o łuski.
Innym głównym problemem była dwuosobowa wieża, która zmuszała dowódcę, by pełnił
również obowiązki celowniczego, co drastycznie zmniejszało efektywność bojową, gdyż
dowódca nie mógł się w pełni skupić na swoich obowiązkach.
Trzyosobowa wieża została wprowadzona dopiero w T-34/85 w marcu 1944 r.

2 Odpryski pancerza
Pancerz T-34 miał wysoki wskaźnik Brinella, co oznacza, że był bardzo twardy. Było to
zaletą przy odbijaniu pocisków przeciwpancernych kalibru równego lub mniejszego niż
grubość pancerza, ale mogło prowadzić do powstawania odprysków. W połączeniu z
niedociągnięciami produkcyjnymi oznaczało to, że załoga była często w
niebezpieczeństwie podczas trafienia, które nawet nie przebiło pancerza.
Studium „Review of Soviet ordnance metallurgy”:
„Elementy opancerzenia T-34, za wyjątkiem odlewanych, były poddane obróbce
cieplnej do bardzo wysokiej twardości (430-500 Brinell), prawdopodobnie by
zapewnić maksymalną odporność na penetrację standardowymi pociskami
przeciwpancernymi, nawet za cenę integralności strukturalnej pod atakiem
balistycznym”.
„Jakość płyt stalowych wahała się od kiepskiej do doskonałej z powodu
znacznych różnic w technologii produkcji. Niektóre walcowane elementy
pancerza były dobrze walcowane, podczas gdy inne nie. Odlewane elementy
były słabe i nie przeszły by amerykańskiej kontroli jakości”.
„Słaba penetracja, kiepskie łączenia, chropowatość i pęknięcia zaobserwowano
na większości spawów wynikały najpewniej z niewłaściwego działania elektrod,
które pewnie nie posiadały właściwej charakterystyki. Te oczywiste defekty w
połączeniu z niską wytrzymałością metalurgiczną struktury wskazują, że
połączenia spawane mają słabą odporność na silne wstrząsy”.
„Rezultaty otrzymane podczas testów metalurgicznych tych wczesnowojennych
sowieckich czołgów zostały opisane z detalami i są one dokładnie takie same
jak wyniki testów przeprowadzonych na wywiezionych po wojnie z Niemiec
sowieckich czołgach oraz przechwyconych w Korei w latach 1950-1952.
Zbadano wiele sowieckich czołgów IS-2 znalezionych w Niemczech i wiele T-34
zarówno z Niemiec jak i z Korei”.
„Niektóre płyty pancerne mają zaskakująco wysoką wytrzymałość w
porównaniu do ich twardości ale wiele z nich, nawet tych miększych jest bardzo
kruchych.”
„Bardzo wysoka twardość większości pancerzy sowieckich czołgów
spowodowała wiele niepotrzebnych trosk o porównanie względnej efektywności
balistycznej twardego sowieckiego pancerza i miękkiego amerykańskiego.
Wiele osób łączy wysoką twardość z wysoką odpornością na penetrację.
Jakkolwiek jest to prawda, w pewnych granicach - w przypadku ataku
pociskiem o kalibrze mniejszym niż grubość pancerza, szczególnie pod małym
kątem, to zupełnie inaczej jest przy ataku większym kalibrem pod większym
kątem uderzenia.”

Niemiecki oficer w trakcie oględzin T-34-76. Najprawdopodobniej jest to zdobyczna maszyna, wykorzystana do prób pancerza na wybuchy.

Zdjęcie w dużej rozdzielczości

3 Mobilność

3.1 Zawieszenie Christie
Zawieszenie Christiego użyte w T-34 miało tę zaletę, że pozwalało osiągać wysokie
prędkości na drodze. Minusem było to, że zajmowało wiele przestrzeni wewnątrz pojazdu i
miało słabą stabilność w trudnym terenie.
Niemiecki test w Kummersdorfie wykazał, że T-34 miały gorszą stabilność w porównaniu
do PzKpfw IV, Tygrysa, Shermana i Pantery.
Według studium „Engineering analysis of the Russian T34/85 tank” głównym problemem był
brak amortyzatorów.
Zawieszenie Christiego było technologiczną ślepą uliczką co zauważyli testerzy w
Aberdeen:
„Zawieszenie Christiego było testowane dawno temu przez Amerykanów i
zostało bezwarunkowo odrzucone”.
Zostało ono zastąpione po wojnie przez system drążków skrętnych, ten sam, który użyto w
prototypach T-34M i T-43 mających zastąpić T-34 podczas wojny.

3.2 Problematyczna skrzynia biegów
Kolejnym głównym problemem była nieporęczna skrzynia biegów. Była zawodna i
wymagała znacznej siły przy zmianie biegów, co było męczące dla kierowcy. Studium
„Engineering analysis of the Russian T34/85 tank” mówi:
„Ciężka sterowalność ze względu na sprzęgło i sterowanie hamulcami oraz
trudności w zmianie biegów przez przeniesienie napędu bez synchronizatorów i sprzęgieł
oraz wielotarczowe suche sprzęgło sprawiają, że prowadzenie tego
czołgu jest trudną i bardzo męczącą czynnością”.
Początkowo potężny silnik V-2 (500KM) nie mógł być użyty w pełni ze względu na 4-
biegową skrzynię. Zmiana biegów wymagała sporej siły od kierowcy. 4 bieg mógł być
używany tylko na utwardzonej drodze, przez co prędkość w terenie pomimo że
teoretycznie wynosiła 25 km/h, w praktyce dochodziła do 15 km/h, gdyż zmiana z 2 na 3
bieg wymagała nadludzkiej siły.
W późniejszych modyfikacjach wprowadzono 5-biegową skrzynię umożliwiającą jazdę w
terenie z prędkością 30 km/h.

4 Potężne działo?
T-34 miał działo dużego kalibru, początkowo było to L-11 76,2 mm długości 30,5 kalibra.
Szybko zostało ono zastąpione F-34 76,2 mm długości 42 kalibrów oraz ZiS S-53 85 mm
długości 54,6 kalibrów w T-34/85.
Długości w kalibrach robią wrażenie. Było nie było, główny niemiecki czołg lat 1941-1943,
PzKpfw III miał armatę 50 mm, a lat 1943-1945, PzKpfw IV armatę 75 mm. Jednakowoż
sowieckie działa czołgowe cierpiały na niską prędkość wylotową, co prowadziło do słabej
penetracji i celności na dużych dystansach.
Dla przykładu prędkość wylotowa przy użyciu standardowej amunicji AP wynosiła dla
armaty L-11 – 612 m/s, F-34 – 655 m/s, ZiS S-53 – 792 m/s. Dla porównania niemieckie
armaty: KwK 38 L/42 – 685 m/s, KwK 39 L/60 – 835 m/s, KwK 40 L/43 – 740 m/s, KwK 40
L/48 – 790 m/s, KwK 42 – 925 m/s.
KwK 40 75 mm używane przez PzKpfw IV i StuG od połowy 1942 roku miały o wiele
lepszą penetrację i celność niż F-34, a KwK 42 Pantery górowała nad ZiS S-53 w tych
samych aspektach.

T-34/85 najprawdopodobniej po wystrzale przy zatkanej/zabrudzonej lufie. Czołgi te posiadały długą lufę i często zahaczały nią o ziemię lub inne przeszkody, próba wystrzelenia kończyła się rozerwanie działa. Była to częsta przypadłość tych czołgów. Korea 1950.

5 Brak radia
Początkowo tylko dowódca drużyny miał radio. Podczas wojny radio zostało bardziej
rozpowszechnione, ale nawet w 1944 roku wiele czołgów go nie miało. Oznaczało to małą
koordynację działań sowieckich czołgów.

6 Problemy z widocznością
Niemieckie raporty bitewne wykazały poważne problemy T-34 w nawigacji w terenie i
identyfikacji celów. Ich źródłem były przyrządy wizyjne, które utrudniały kierowcy i
celowniczemu zobaczenie co się dzieje.
Ten problem został częściowo rozwiązany podczas wojny.
T-34 model 1941 nie miał wieżyczki dowódcy spotykanej w niemieckich czołgach, optyka
była również kiepskiej jakości.
T-34 model 1943 miał większą wieżę i wieżyczkę dowódcy podobną co w niemieckich
czołgach.
T-34/85 wprowadzony w marcu 1944 miał nową, dużą wieżę i wieżyczkę dowódcy.
Jednakże jakość sowieckiej optyki w połączeniu z ograniczoną widocznością z wnętrza
czołgu negatywnie wpływała na efektywność bojową. Niemieccy żołnierze, którzy używali
bojowo T-34/76 model 1943 odnotowali :
„Przyrządy celownicze rosyjskich czołgów są o wiele gorsze od niemieckich.
Niemieccy celowniczy muszą być dobrze z nimi zaznajomieni. Możliwość
wykrycia wystrzału jest bardzo ograniczona”.
„Trudno jest w rosyjskim czołgu dowodzić czołgiem lub drużyną i w tym samym
czasie pełnić obowiązki celowniczego. Przez to kierowanie ogniem całej
kompanii jest w zasadzie niemożliwe i traci się zalety koncentracji ognia.
Wieżyczka dowódcy w T-34 model 1943 ułatwia dowodzenie i celowanie,
jednak wizjery są niewielkie i jest ich zbyt mało.”
„Nie można bezpiecznie jechać i pewnie dowodzić T-34 model 1943 oraz SU-85
przy zamkniętych włazach. Opieramy to twierdzenie na naszym doświadczeniu
pierwszego dnia walki o przyczółek Jassy. Cztery zdobyczne pojazdy utknęły w
systemie okopów i nie mogły się wydostać, co doprowadziło do ich utraty
podczas prób odzyskania. To samo wydarzyło się drugiego dnia.”

Ciekawe zdjęcie, T-34/76 w natarciu na pozycje wroga. Operacja "Uran" 1943

Zdjęcie w dużej rozdzielczości

7 Problemy z niezawodnością
T-34 miał być prostym i zgrzebnym pojazdem, który się rzadko psuje. Często porównuje
się go ze skomplikowanymi niemieckimi czołgami, które często się psuły. Twierdzenie o
niezawodności T-34 jest kolejnym mitem II wojny światowej.
Większość pojazdów w 1941 roku została utracona z powodów technicznych, które trwały
przez lata 1942-1944. Ewakuacja i przeniesienie fabryk w połączeniu z utratą
wyszkolonych robotników mogła doprowadzić jedynie do utraty jakości.
W 1941 roku czołgi T-34 często przewoziły ze sobą części zapasowe na wypadek awarii.
W 1942 sytuacja się pogorszyła, a większość pojazdów mogła pokonać tylko niewielkie
dystanse pomiędzy awariami. W lecie 1942 Stalin wydał następujący rozkaz do swych
wojsk:
„Nasze siły pancerne częściej doświadczały ciężkich strat z powodu
mechanicznych usterek niż w bitwie. Na przykład na Froncie Stalingradzkim w
ciągu 6 dni, 12 naszych brygad pancernych straciło 326 z 400 czołgów, z czego
260 w wyniku problemów mechanicznych. Wiele z nich zostało porzuconych na
polu bitwy. Podobne przykłady można zaobserwować na innych frontach.
Ponieważ tak duży odsetek usterek jest mało prawdopodobny, Najwyższe
Dowództwo podejrzewa ukryty sabotaż oraz celowe uszkadzania czołgów przez
załogi, które chcą w ten sposób uniknąć walki.”
„Odtąd każdy czołg pozostawiony na polu bitwy z rzekomych powodów
mechanicznych będzie sprawdzony przez mechaników i jeśli będą podejrzewali
sabotaż, załogi trafią do karnych kompanii pancernych lub zostaną
zdegradowane do piechoty i trafią do kompanii karnych piechoty”.
Problemy wciąż trwały nawet w latach 1943-1944.
Były również ciągłe problemy ze skrzynią biegów i filtrami silnika. Badacze z Aberdeen
odnotowali:
„Skrzynia biegów w T-34 jest również bardzo słaba. Gdy już zaczęła działać,
zęby rozpadły się na kawałki (we wszystkich zębatkach). Analiza chemiczna
zębów wykazała, że ich obróbka cieplna była niewystarczająca i w żaden
sposób nie spełnia amerykańskich wymogów jakości dla tego typu
mechanizmów”.
„Jakość filtrów powietrza jest zbrodniczo słaba w T-34. Amerykanie uważają, że
tylko sabotażysta mógł coś takiego skonstruować.”
Te same problemy dotyczyły T-34/85 zbudowanych w 1945. Amerykańskie studium
„Engineering analysis of the Russian T34/85 tank” odnotowało:
„Można się spodziewać, że całkowicie nieadekwatne filtry powietrza spowodują
przedwczesną usterkę silnika z powodu dostania się kurzu do dolotu i
nadmiernego tarcia. Kilkaset mil w zapylonym środowisku zakończy się
najpewniej poważną utratą mocy przez silnik.”
Te samo studium na stronie 451 na temat przeniesienia napędu:
„Skrzynia biegów nie spełnia amerykańskich standardów, chociaż zachowując
ekstremalną ostrożność można jej nadal używać. Zęby wszystkich biegów są
powycierane w wyniku kolizji biegów. Wiele części zębów zostało oderwanych i
zalegają w oleju przekładniowym. Awarie są wynikiem niewłaściwego projektu,
gdyż stal użyta do produkcji jest doskonała.”
Wyobrażenie T-34 przemierzającego setki kilometrów bez przerw jest fantazją.
Niemiecka jednostka używająca bojowo T-34/76 model 1943 odnotowała:
„Niezależnie od naszego ograniczonego doświadczenia można stwierdzić, że
rosyjskie czołgi nie nadają się do długich przemarszów i dużych prędkości.
Okazało się, że największa szybkość, jaką można osiągnąć to 10-12 km/h.
Podczas przemarszów należy również robić postoje co pół godziny na co
najmniej 15-20 minut, by ostudzić maszynę. Trudności i awarie sprzęgieł
sterujących zdarzają się wszystkim zdobycznym czołgom. W trudnym terenie,
podczas marszu i podczas ataku, podczas którego czołg musi często skręcać i
manewrować, sprzęgła te bardzo szybko się przegrzewają i są zaolejone. W
wyniku tego nie działają poprawnie i czołg traci manewrowość. Po ostudzeniu
sprzęgła muszą być wymyte sporą ilością benzyny.”
Silnik V-2 miał spore problemy z niezawodnością. Opierając się na źródle z 1941 roku
wytrzymywał średnio 100 godzin pracy. W 1942 roku nawet jeszcze mniej, gdyż niektóre T-
34 nie były w stanie przejechać więcej niż 30-35 km.
T-34 testowany w Aberdeen były zbudowany w najlepszej fabryce przy użyciu materiałów
najwyższej jakości, ale silnik przestał działać po 72,5 godziny pracy. Nie w wyniku działań
Amerykanów, gdyż był tam sowiecki mechanik (inżynier Matwiejew) odpowiedzialny za
nadzór. To i tak był o wiele lepszy wynik od standardowych czołgów, gdyż pokonał dystans
343 km.
Według szefa Dyrektoriatu Wojsk Pancernych Armii Czerwonej, N. Fedorenki średni
przebieg międzyremontowy T-34 podczas wojny nie przekraczał 200 km. Uważano to za
wystarczające, gdyż średni czas życia czołgu na froncie był znacząco krótszy. Na przykład
w 1942 roku wynosił zaledwie 66 km.
W tym sensie T-34 rzeczywiście były „niezawodne” ponieważ zostawały zniszczone zanim
miały szansę się zepsuć!
Ciągle mamy przykłady popsutych T-34 podczas natarć nawet w późnym okresie wojny.
Na przykład 5 Pancerna Armia Gwardyjska w 1943 roku straciła 15% swoich czołgów
podczas przemarszu do Prochorowki. W sierpniu 1943 roku 1 Armia Pancerna straciła
50% swoich czołgów z powodu usterek. W drugiej połowie 1944 roku jednostki pancerne
próbowały wymienić silniki, które miały ponad 30 godzin pracy zanim przystąpiły do
głównego natarcia.
Wszystkie czołgi II wojny światowej nie miały lekkiego życia podczas przemarszów i
wymagały napraw i przeglądów lub inaczej się psuły.
Pada również pytanie o standaryzację. T-34 był produkowany w wielu fabrykach. Każda z
nich produkowała trochę inny wariant. Czy części zamienne z Niżnego Tagila można było
użyć w T-34 z Gorkiego? Wątpliwe.

T-34 z działem 76,2mm L-11 ugrzązł w błocie zalanej łąki.

8 Tani T-34
Jedną z głównych cech T-34 był jego niski koszt produkcji. To dlatego Rosjanie byli w
stanie wyprodukować ich tak wiele, podczas gdy Niemcy nalegali na budowę drogich, a
przez to niewielu czołgów. Przyjrzyjmy się tym stwierdzeniom.

8.1 Cena
Koncepcja „tani” lub „drogi” nie ma znaczenia w sterowanej gospodarce, gdyż ceny ustala
rząd. Jeśli Moskwa chciała broń, która kosztuje X rubli, to ta broń kosztowała X rubli.
Decyzje podejmowała góra i mechanizmy wolnego rynku nie miały zastosowania.
To samo dotyczyło, choć w mniejszym stopniu, Niemiec, USA i Wielkiej Brytanii.
Niemożliwym przez to się staje bezpośrednie porównanie systemów broni przez
zestawienie oficjalnych cen. Zwłaszcza porównanie cen broni wyprodukowanych w
różnych krajach obarczone jest błędami. Nawet użycie innych wskaźników, jak liczba
roboczogodzin i zużycie materiałów może prowadzić do błędnych wniosków
Jako przykład, „tani” T-34 używał aluminiowego silnika. Niemcy, posiadające więcej
aktywów przemysłowych niż ZSRR i zdecydowanie większą produkcję aluminium doszły
do wniosku, że nie są w stanie dostarczyć swoim czołgom aluminiowych silników. Były po
prostu zbyt drogie. To obrazuje różne możliwości i priorytety, które miały te państwa.
Lepszym sposobem jest porównanie cen produktów tej samej ekonomii. To pokazuje, że T-
34 był o wiele tańszy niż czołgi KW-1 i IS-2.
Również koszty produkcji i roboczogodziny zmniejszyły się podczas wojny. W 1941 roku
8000 roboczogodzin zabierało wyprodukowanie jednego T-34, a w 1943 już tylko 3700.
Cena w rublach spadła z 430 000 w 1940 roku do 168 000 w 1944.
Należy zauważyć, że ilość roboczogodzin dla T-34 prawdopodobnie wskazuje na
wyprodukowanie podwozia i wieży, a nie całkowite skończenie budowy czołgu.
Niezależnie od ceny, studium „Engineering analysis of the Russian T34/85 tank” na stronie
5 mówi:
„Uważa się, że koszt w chwili wyprodukowania w przeliczeniu na walutę USA
wynosił ponad 50 000 dolarów”
Tyle samo kosztował M4 Sherman, ogólnie lepszy pojazd, więc nie jest jasne w jaki
sposób T-34 był „tańszy” od konkurencji.

Produkcja T-34/76 w fabryce w fabryce Kirowa Czelabińskiego 1943. Na pierwszym planie Działa F-34 76,2mm model 1940

Zdjęcie w dużej rozdzielczości

8.2 Masowa produkcja
Drugą ważną kwestią jest to, czy masowa produkcja T-34 wynikała z jego rzekomych
niskich kosztów.
W rzeczywistości T-34 zbudowano w ogromnej liczbie egzemplarzy, gdyż ZSRR zbudował
(przy pomocy USA) wielkie obiekty przemysłowe. Te olbrzymie fabryki na Uralu były
powodem masowej produkcji.
Niemcy również odnieśli korzyści z efektu skali, gdy zbudowali fabrykę Nibelungenwerk w
Sankt Valentin w Austrii, co znacząco zwiększyło produkcję PzKpfw IV.
Budowali również „drogą” Panterę w dużych ilościach (jak na ich standardy) w okresie
1943-1945. To nie „koszt” Pantery pozwolił na to, ale właśnie aktywa przemysłowe.
Amerykanie zbudowali oszałamiającą liczbę czołgu M4 nie dlatego, że M4 był tani, ale
ponieważ mieli wielkie fabryki, które mogły to zrobić.

9 Ilość kontra jakość
Określając, czy dany rodzaj broni jest tani czy drogi, cena jest tylko jednym ze
współczynników. Innym i bardziej ważnym jest jego wydajność. Czy lepiej jest zbudować
100 tanich czołgów czy 50 drogich? Różnica w cenie może być znacząca, ale co z innymi
kosztami?
100 tanich czołgów wymaga 2 razy więcej załóg i 2 razy więcej paliwa niż 50 drogich.
Wymaga również 2 razy więcej części zamiennych. Jeśli 50 czołgów wymaga 25
ciężarówek z zaopatrzeniem, to 100 wymaga 50.
Jest również aspekt strat. Tanie, ale kiepsko zaprojektowane czołgi poniosą większe straty
niż dobrze uzbrojone i opancerzone. Maszyny mogą być masowo produkowane, ale co z
wyszkoleniem załóg? Siły pancerne, które mają niewielką ilość strat w sile żywej będą
miały wiele asów pancernych, a nawet reszta załóg będzie dobrze walczyła. Z drugiej
strony państwo, które buduje olbrzymią ilość nędznych czołgów straci je szybko razem z
załogami. To tworzy równię pochyłą, w której niedoświadczone załogi będą stanowiły
większość znacząco ograniczając możliwości sił pancernych.
W okresie 1941-1944 różnica w produkcji wozów opancerzonych wynosiła 2:1 na korzyść
Sowietów (trochę więcej jeśli dodamy Lend-Lease), ale stosunek strat wynosił 3,5:1 na
korzyść Niemców. To oznacza, że jeśli Niemcy byliby w stanie skoncentrować całą swoją
produkcję na wschód, Sowietom skończyłyby się czołgi.

T-34/76 mija palącego się PzKpfw VI "Tiger". Autostrada Żytomierz-Berdyczowa, front ukraiński styczeń 1944.

10 Niekończący się strumień T-34
Kolejnym mitem są hordy T-34 atakujące Niemców. Szybkie spojrzenie na liczby
sowieckich czołgów w różnych okresach wojny pokazuje, że T-34 nie był najważniejszym
pojazdem. Lekkie czołgi T-60 i T-70 oraz niszczyciele SU-76 stanowiły większość
pojazdów opancerzonych w latach 1941-1942. Nawet w latach 1943-1945 T-34 stanowiły
około połowę sowieckich sił pancernych. W lecie 1941 roku było zaledwie 967 T-34 na
ogólną liczbę 22 000 czołgów. Dla pozostałych okresów wojny:

Źródło: ‘Velikaya Otechestvennaya Voina 1941-45. Dejstvuyushchaya Armiya’ na Axis
History Forum


11 Produkcja i straty podczas wojny

Źródło: ‘Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century’
Niewiele poniżej 45 000 strat podczas wojny! Rzeczywiście wygrywający wojnę pojazd...
Całkowita ilość straconych wozów bojowych przez Sowietów w latach 1941-1945 wyniosła
96 600. To nie literówka. Prawie sto tysięcy pojazdów.
Dla potrzeb porównania niemiecki raport znaleziony w „Waffen und Geheimwaffen des
deutschen Heeres 1933 – 1945” wymienia 15 673 czołgi stracone na wschodnim froncie w
latach 1941-1944 na 23 802 ogólną ilość straconych pojazdów.

Kolumna czołgów T-34/85 w marszu na Berlin. Końcowa faza "Wielkiej Wojny Ojczyźnianej".

12 Porównanie z niemieckimi i zachodnimi czołgami
Niemieckie modele Tygrysa i Pantery znacząco górowały nad T-34 pod względem
pancerza i siły ognia.
Na drugim końcu skali, przestarzałe modele PzKpfw I, PzKpfw II, PzKpfw 35 i PzKpfw 38
używane w dużych ilościach w latach 1941-1942 były zupełnie zdeklasowane przez T-34.
T-34 górował mobilnością, gdyż jego 500-konny silnik zapewniał znakomitą moc
jednostkową. Również szerokie gąsienice minimalizowały opory gruntu. Jednakże
stabilność w trudnym terenie nie była lepsza niż w niemieckich czołgach.

12.1T-34 kontra PzKpfw III
Głównym niemieckim czołgiem okresu 1941-1943 był PzKpfw III. Ważył około 22 ton i był
uzbrojony (w tym okresie) w armatę 50 mm.
PzKpfw III stanowiły 28% niemieckich sił na początku Operacji Barbarossa. Z grubsza
72% z nich miało nowe armaty 50 mm, reszta posiadała 37 mm. Działa te mogły
spenetrować pancerz T-34 wyłącznie z boku na małym dystansie podczas gdy sowiecki
czołg mógł zniszczyć PzKpfw III na dalekim dystansie z dowolnej strony.
W lecie 1942 stanowiły 51% niemieckich sił. W tym czasie otrzymały dłuższą armatę 50
mm, która mogła zniszczyć T-34 frontalnie z odległości 500 m (używając specjalnej
amunicji). Otrzymały również lepszy pancerz (50 mm zamiast 30 mm) plus 20 mm w
doczepionym pancerzu. Ten dodatkowy pancerz obniżał efektywność F-34 na dalekich
dystansach.
Niezależnie od teoretycznej niższości, PzKpfw III był w stanie walczyć z T-34.
Czego mu brakowało, to pancerza i siły ognia, ale miał lepsze rozplanowanie wnętrza,
lepszą niezawodność i optykę, wieżyczkę dowódcy i radio w każdym pojeździe.
Nie jest jasne, czy PzKpfw III miały kosz wieży (różni autorzy różnie to przedstawiają).

12.2T-34 konta PzKpfw IV
PzKpfw IV był głównym niemieckim czołgiem w latach 1943-1945. Ważył 25 ton i posiadał
działo 75 mm. Podczas wojny ulepszano zarówno pancerz jak i armatę.
PzKpfw IV stanowiły 13% sił niemieckich na początku Operacji Barbarossa. Posiadały
działo 75 mm o niskiej prędkości wylotowej, efektywne przeciwko piechocie, ale nie
przeciw opancerzonym celom. Od połowy 1942 roku PzKpfw IV uzbrojono w długą armatę
KwK 40 75 mm, która mogła zniszczyć T-34 z 1000 metrów. Podstawowy pancerz również
zwiększono do 50 mm (z 30 mm) plus 30 mm doczepionego pancerza, a w 1943
standardowo do 80 mm (przedni pancerz).
Ulepszony PzKpfw IV był lepszy od T-34 w zaplanowaniu wnętrza, sile ognia, koszu wieży,
optyce, wieżyczce dowódcy, radiu w każdym pojeździe, a jego przedni pancerz mógł
wytrzymać pociski z F-34. Sowieckie studium w 1943 roku przyznało, że PzKpfw IV był
lepszy od ich czołgu przypisując mu wartość bojową 1,26, T-34 dostało 1,16 (z bazowym
1,0 dla PzKpfw III).
T-34/85, który pojawił się w połowie 1944 roku był trudniejszym przeciwnikiem dzięki
swojej nowej armacie, ale PzKpfw IV nadal prowadził w pozostałych aspektach. Co więcej,
ciężka amunicja 85 mm ograniczała jej przewożoną liczbę do 56 sztuk w porównaniu do
87 sztuk w PzKpfw IV. Amunicja 85 mm nie była przechowywana w bezpieczny sposób,
gdyż 16 z 56 znajdowało się w wieży. Pozwalało to ładowniczemu szybciej ładować, ale za
to penetracja wieży prowadziła do eksplozji amunicji i utraty czołgu.

Pomnik bitwy o Przełęcz Dukielską w 1944. Z lewej T-34/85 z prawej PzKpfw IV

Zdjęcie w dużej rozdzielczości

12.3T-34 kontra M4 Sherman
Głównym amerykańskim czołgiem w latach 1942-1945 był Sherman. Ważył 30 ton i był
uzbrojony w armatę 75 mm. Późniejsza wersja M4 76 miała potężniejszą armatę 76 mm o
wysokiej prędkości wylotowej.
Istnieje wiele podobieństw pomiędzy T-34 a M4 Shermanem. Oba czołgi zbudowano w
ogromnej liczbie, miały porównywalną masę i kaliber działa. Nawet ich ulepszone wersje,
T-34/85 i M4 76 mm były zbliżone.
Jednakże M4 był lepszy. Górował w tych samych aspektach co niemieckie czołgi (plan wnętrza, optyka, radio). Był znacznie stabilniejszy w trudnym terenie i bardziej
niezawodny. Opancerzenie i siłę ognia miał taką samą jak T-34.

T-34/85 i Sherman w sowieckiej służbie (Lend-Lease-Act) w okolicach austriackiego miasta Linz 1945. Shermany były bardzo lubiane przez radzieckich czołgistów ze względu na duży komfort.

13 Wnioski
T-34 jest ofiarą sowieckiej i niemieckiej propagandy czasów wojny. Rosjanie mieli wszelkie
powody by wybudować najlepszy czołg II wojny światowej. Niemcy również zawyżali jego
dokonania by wytłumaczyć swoje porażki.
Jeśli T-34 byłby tak dobry jak twierdziła propaganda, powinien doprowadzić do wielkich
zwycięstw Sowietów w latach 1941-1942. Zamiast tego doświadczyliśmy marnej
efektywności sowieckich sił pancernych. W latach 1943-1945 T-34 stawał się przestarzały
po wprowadzeniu ulepszonych wersji PzKpfw IV i StuG III uzbrojonych w potężne działa
KwK 40 75 mm oraz, oczywiście, przez wprowadzenie Tygrysów i Panter.
„Najlepszy czołg II wojny światowej” doświadczył olbrzymich strat w walce z tymi
pojazdami i T-34/85 nie mogło temu zaradzić.
T-34 wyglądał dobrze na papierze, ale na polu bitwy jego niezliczone wady prowadziły do
wielkich strat. W międzyczasie zachodnie czołgi, takie jak M4 Sherman i PzKpfw IV
pomimo że nie miały pochyłego pancerza czy szerokich gąsienic były lepszymi ogólnie
narzędziami wojny.

14 Projekty powojenny sowieckich czołgów
Powojenne sowiecki czołgi, takie jak T-55, T-62, T-64, T-72 i T-80 były budowane według
tych samych wytycznych, co T-34:
• Bardzo niski profil oznaczający małą ilość miejsca wewnątrz i słabe opuszczanie
lufy.
• Niska masa zapewniała dobrą prędkość ale ograniczała opancerzenie.
• Prosta i zgrzebna konstrukcja pozwalająca na masową produkcję za cenę
komfortu pracy załogi.
Sowieckie modele od T-64 wzwyż próbowały zaradzić ograniczonej ilości miejsca przez
wprowadzenie automatu ładowniczego. Był on jednak problematyczny i często powodował
wypadki.
Zachodnie modele, takie jak M-48, M-60 i Centurion były wyższe i cięższe, ale zapewniały
załodze lepsze warunki pracy. Przewoziły również więcej amunicji (25-51% więcej).
Na papierze sowieckie czołgi wyglądały lepiej, ale to amerykańskie i brytyjskie konstrukcje
wygrywały bitwy. Podczas wojen pomiędzy Izraelem a Arabami niewielka ilość zachodnich
czołgów zmiotła hordy sił arabskich wyposażone w czołgi T-55 i T-62.
Jednym z najbardziej znanych epizodów jest bitwa o Wzgórza Golan w 1973 roku.
Izraelskie Centuriony z 7 Brygady spotkały wielkie siły syryjskie, ale były w stanie zadać im
olbrzymie straty. Centurion był znacznie cięższy (52 tony) niż T-55 i T-62 (36-40 ton), lepiej
uzbrojony i opancerzony. Przewoził również o 51% więcej amunicji (65 kontra 43 sztuki).
Ta bitwa była powtórką z II wojny światowej, kiedy to T-34 szarżowały tylko po to, by
zostać zniszczonymi z dystansu przez Niemców.
Efektywność T-72, który miał być czołgiem wygrywającym zimną wojnę dla Rosjan była
podobna. Podczas wojny w Zatoce irackie T-72 były łatwo niszczone przez nowoczesne
M1 Abrams z wielkich dystansów. Jak określił to Tom Clancy: „to były śmiertelne pułapki,
jak wszystko co zbudowali Rosjanie”.
Dziedzictwo T-34 prowadziło Rosjan do inwestowania w ilość zamiast w jakość. Błąd, za
który ich sojusznicy drogo zapłacili.

T-34-85 w tle Brama Brandenburska. Ekrany z siatki chroniły pojazd przed pociskami z panzerfausta. Berlin maj 1945.

Zdjęcie w dużej rozdzielczości

Powiązane artykuły

Autor tekstu: Voytech.
http://waroftanks.fora.pl

Opisy do zdjęć: fnc